Wakacje w Polsce

Gdańsk Oliwa

27 October 2011r.

Gdańsk Oliwa. Urbanizacja zespołu gdańskiego, która z roku na rok pochłania resztki nie zabudowanych terenów miasta, zatarła odrębność tej dzielnicy, którą jeszcze po wojnie oddzielały od Sopotu i Wrzeszcza pola. Oliwa, podobnie jak znaczna ilość osad średniowiecznych, powstała na skrzyżowaniu dróg. W tym miejscu przebiegał szlak zwany w średniowieczu via regia, prowadzący z Gdańska do Pucka, a w kierunku zachodnim trakt wiodący do Słupska. Był to teren dosyć gęsto jak na owe. czasy zasiedlony. Sprowadzenie cystersów do Oliwy nastąpiło niewątpliwie w 1186 r., prawdopodobnie już wtedy otrzymali oni jakieś nadania. Dokument księcia Sambora wystawiony zapewne w 1188 r. (falsyfikat jego pochodzący z XIII w., noszący mylną datę 1178, zachował się w Woj. Arch. Gdańskim) "wymienia szereg wsi nadanych cystersom, leżących w pobliżu Oliwy. Były to: Salkowice, Kłębowo, Starkowo, Stanowo, Gransowo i Sincimice. Darowizna ta miała podstawowe dla Oliwy znaczenie. Gospodarni cystersi spiętrzyli wody potoków oliwskich, stawiając nad nimi szereg młynów, rozbudowali zespół klasztorny. Dobra organizacja gospodarcza miała niewątpliwie wpływ na okolice; na folwarkach zakonnych wprowadzono postępowe metody uprawy roli, przenosząc doświadczenia bardziej rozwiniętych państw. Już w XVI w. wiele rodzin patrycjatu gdańskiego było właścicielami młynów oliwskich przynoszących znaczne dochody. Były to zarówno młyny zbożowe jak i olejarnie, kuźnie, folusze, tartaki oraz wszelkie urządzenia potrzebujące siły wodnej, znacznie tańszej od zwierzęcej. W XVII w. wzdłuż drogi wiodącej przez wyżynę z klasztoru do Strzyży (dzisiejsza ul. Polanki) powstały dwory patrycju-szowskie, początkowo jako letnie siedziby patrycjatu gdańskiego. Tak więc obok ważnej funkcji ekonomicznej Oliwa już wówczas spełniała rolę letniska. Wiek XVII dwukrotnie uczynił słynną w całej Rzeczypospolitej tę małą miejscowość. W 1627 r. polska flota pod dowództwem admirała Idziego Dickmanna stoczyła zwycięską bitwę morską ze Szwedami, a w 1660 r. w klasztorze oliwskim podpisano traktat pokojowy zamykający długotrwały okres wojen ze Szwecją. Większemu rozwojowi Oliwy niewątpliwie przeszkadzały przejścia wojsk połączone z grabieżami, które od XVII w. regularnie niszczyły okolicę. Wprawdzie ludność kryła się przeważnie za wałami Gdańska, ale domostwa, młyny razem z urządzeniami itp. ulegały zniszczeniu. Wiek XIX był korzystny dla Oliwy, której młyny coraz częściej zamieniały się w kuźnięe. Ok. 1820 r. na terenie młyna IV powstała fabryka broni zamieniona później w odlewnię żelaza. Utrzymały się jednak młyny zbożowe, których w 1879 r. było jeszcze 11. W dalszym ciągu zabudowa osady rozwijała się wzdłuż traktu komunikacyjnego wiodącego na zachód (ul. I Armii Polskiej i Armii Radzieckiej) lub wzdłuż potoku — np. ul. Kwietna. Od 1804 r. w tzw. Domu Bramnym (ul. I Armii Polskiej 15) urzędował wójt oliwski. Zabudowa wzdłuż głównego traktu południe — północ (ul. Grunwaldzka) powstała na początku XIX w., były to parterowe, skromne chałupy. W 1870 r. Oliwa została objęta siecią kolejową, nadal jednak pozostawała niedużą osadą (1860 r. — 2 tys. mieszkańców wobec niepełnego tysiąca w 1831 r.). Budowa kolei spowodowała wycięcie lasu znajdującego się w obecnym centrum. W latach siedemdziesiątych ciąg obecnych ul. I Armii Polskiej i Armii Radzieckiej oraz ul. Kwietna otrzymały twardą nawierzchnię. W 1. 1888—89 połączono Oliwę z Jelitkowem drogą bitą. Rozpoczął się proces przyłączania sąsiednich terenów, w 1864 r. przyłączono część Doliny Radości, a w 1907 r. — Przymorze i Jelitkowo. W 1874 r. Oliwa otrzymała prawa miejskie. Pierwszym burmistrzem został Jerzy Czachowski. Szybko wzrastała ilość mieszkańców: 1890 — 4 tys., 1900 — 6,5 tys., 1919 — 11 700. Elektryfikacja gdańskich tramwajów spowodowała ponowne doprowadzenie tramwaju do Oliwy (linię konną, nierentowną, zawieszono w 1874 r.). Nastąpiła teraz rozbudowa osiedla wzdłuż linii tramwajowej; powstały ulice: Wita Stwosza, Grottgera i szereg poprzecznych. Jednocześnie uformowały się osiedla zachodnie z ulicami: Liczmańskiego, Podhalańską, Leśną i Stołeczną oraz wschodnie. W 1904 r. zbudowano szkołę przy ul. Opackiej, w 1. 1912—13 — liceum przy ul. Polanki. W 1926 r. włączono Oliwę do Gdańska. Stała się wówczas siedzibą diecezji gdańskiej utworzonej w grudniu 1925 r., a kościół pocysterski uzyskał godność katedry. Lata po pierwszej wojnie światowej przyczyniły się do industrializacji. Obok przedwojennej gazowni powstała fabryka farb i lakierów "Daol", fabryka czekolady "Anglas", wytwórnia środków spożywczych "Dra Oetkera". W 1937 ,r. Oliwa liczyła 16,5 tys. mieszkańców. Działania wojenne przyniosły stosunkowo małe zniszczenia. Znacznie większe straty poniosły zabytki — spłonął pałac opacki, gotycka szafarnia, zespół Dworu VII na Polankach. Atrakcyjność Oliwy podniosła elektryfikacja kolei (linia Gdańsk—Sopot otwarta 2.1.1957 r.) i założenie przystanku "Przymorze" (d. "Polanki"). Oliwa była po 1945 r. najbardziej rozbudowywaną dzielnicą Gdańska. Składało się na to zarówno duże zaplecze w postaci terenów nie zabudowanych, a także stosunkowo mała odległość tych obszarów od głównych ciągów komunikacyjnych i od centrum miasta. Wśród osiedli wzniesionych po 1950 r. można wymienić kompleks domków jednorodzinnych przy ul. Bażyńskiego, Piastowskiej czy między ulicami Czerwonego Sztandaru a Zwycięzców. Między ul. Czyżewskiego a al. Grunwaldzką powstał kompleks budynków Studium Nauczycielskiego Wychowania Fizycznego (proj. Wacław Tomaszewski, Kazimierz Biszewski, Andrzej Kulesza). Najwcześniejszym przykładem powojennych, nowoczesnych budynków jest grupa wysokościowców przy wjeździe z Wrzeszcza do Oliwy, u zbiegu al. Grunwaldzkiej i ul. Bażyńskiego (proj. Jarosław Nowosadzki). Najciekawsze są jednak budynki nowsze. Osiedle Młodych na terenach Dworu VII (trasa 9) zostało zakończone w 1967 r. i może być uważane za najbardziej malownicze osiedle Wybrzeża dzięki wkomponowaniu między zalesione zbocza Wzgórz Oliwskich. Osiedle Przymorze obliczone na 52 tys. mieszkańców jest największe w Gdańsku (trasa 11). Na północ od Przymorza, przy ul. Piastowskiej powstało osiedle Piastowska (proj. Jerzy Figura, Adam Karwowski) o 2055 izbach, przeznaczone dla 3,5 tys. mieszkańców. Osiedle Żabianka przy ul. Wejhera i Pomorskiej zbudowano w 1. 1966—70 dla 10 tys. mieszkańców (7670 izb). Projekt urbanistyczny całości opracował Roman Hor-dyński, architektoniczny — Andrzej Dąbrowski, Stefan Grochowski, pawilony usługowe — Jerzy Figura, Janusz Morek. Tereny sięgające po tor wyścigowy w Sopocie wypełniła zabudowa osiedla Żabianka, rejon dawnego lotniska zabudowuje osiedle Zaspa. Z inwestycji, które wzbudzają zainteresowanie całego Gdańska, wymienić należy miasteczko uniwersyteckie, którego początki — zespół domów akademickich — powstały w 1967 r. przy ul. Polanki. Cały ten kompleks realizowany jest w trzech etapach na 32-hektarowej przestrzeni. Stoją już gmachy fizyki, hotelu asystenckiego, matematyki i humanistyki. Za całość projektu, a w szczególności za budynek humanistyki zespół projektantów z Politechniki Warszawskiej pod kierunkiem arch. Witolda Benedeka i Stanisława Niewiadomskiego otrzymał w 1974 r. nagrodę Ministra Budownictwa i Materiałów Budowlanych. Tereny oliwskie snać szczęśliwe są dla twórców współczesnej architektury i konstrukcji. Znajdujący się obok zespół sportowy lodowisk sztucznych z górującą nad całością wielką halą spor-towo-widowiskową "01ivia" jest również laureatem resortu budownictwa z 1974 r. Właśnie zrealizowany projekt hali na 4000 widzów dał laury wieloosobowemu zespołowi warszawskiego "Bistypu" z Maciejem Gintowtem, Maciejem Krasińskim i innymi. W Oliwie znajduje się Ogród Zoologiczny — duma gdańszczan, połączony z obszernymi terenami wypoczynkowymi. Poszerzenie al. Grunwaldzkiej o drugie pasmo zmieniło bardzo charakter Oliwy. Wobec coraz większych nowych osiedli takich jak Przymorze, Zaspa czy Żabianka okazało się, że dzisiejsza Oliwa nie ma swego centrum i stanowi szereg niemal niezależnych zespołów mieszkalnych. Trasa obejmuje zespół pocysterski, w skład którego wchodzą: kościół pocysterski, dzisiejsza katedra, kompleks budynków po-klasztornych, dawny pałac opacki, park i budynki gospodarcze. Opactwo pocysterskie Historia. W dniu 2.VII.1188 r. książę Sambor I z pomorskiej, lokalnej dynastii nadał cystersom siedem wiosek wraz z Oliwą. Znając zwyczaje cysterskie, można przyjąć za pewnik, że jest to rok, w którym konwent mnichów z zachodniopomorskiego Kołbacza przybył do Oliwy. Dom oliwski, zgodnie z geograficznym podziałem dokonanym przez cysterską kapitułę generalną, podlegał opactwu duńskiemu w Esrom. Wiek XIII, a zwłaszcza jego pierwsza połowa, nie był przychylny dla konwentu. W 1. 1226 i 1236 Prusacy napadli na Oliwę, wymordowali mnichów i spalili budynki. Z kolei w 1. 1243, 1247 i 1252 Krzyżacy ograbili konwent. Jednak już w wieku XIII, co potwierdziły najnowsze badania archeologiczne, w okolicy kościoła znajdowała się osada. Po zdobyciu przez Krzyżaków Gdańska nastąpił spokojniejszy okres dla Oliwy, połączony jednak z akcją germanizacyjną. w 1433 r. husyci, którzy doszli aż nad morze, zniszczyli ponownie kompleks zabudowań. Przełom w historii opactwa nastąpił w 1557 r., gdy opatem został Kacper Geschkau. Zaczął on podnosić podupadłą gospodarkę konwentu, lecz w 1577 r. Oliwa została doszczętnie spalona przez wojska gdańskie. W 1578 r. gdańszczanie, pod naciskiem Stefana Batorego, przekazali 20 tys. złotych opactwu jako odszkodowanie za zniszczenie. Za rządów opata Dawida Konarskiego podniósł się klasztor, często przybywali tu biskupi, kilkakrotnie mieszkał Zygmunt III Waza. Konarski założył i rozbudował bibliotekę zakonną. Pierwszy najazd szwedzki przyniósł znów znaczne straty (m. in. zabrano niemal cały wystrój wnętrza — do dziś ambona oliwska i organy znajdują się w pocysterskim kościele w Skokloster — rodzinnej posiadłości dowodzącego armią szwedzką generała Hermana Wran-gla). Wielka energia opatów, ok. połowy XVII w., doprowadziła opactwo znów do stanu kwitnącego. Licznie odwiedzali je królowie, między innymi — Władysław IV dwukrotnie w 1635 r., a królewicz Jan Kazimierz w 1636 r. Z wielkim przepychem podejmowali w 1646 r. cystersi królowę Ludwikę Marię — narzeczoną Władysława IV. W 1651 r. Jan Kazimierz z królową gościli w murach oliwskich. Zimą 1660 r. tu toczyły się pertraktacje ze Szwedami i 3 maja tegoż roku podpisano traktat pokojowy, w 1673 r. powstała w opactwie drukarnia wydająca liczne druki polskie. Zimą 1677/78 dwukrotnie gościł tu Jan III Sobieski z Marysieńką, a w 1716 r. — August II. Pierwsza połowa XVIII w. znów przyniosła regres. W 1702 r. stały tu wojska saskie, ponowne straty nastąpiły w 1. 1733—34 w czasie wojny o tron między Stanisławem Leszczyńskim i Augustem II Sasem. Ostatnim akordem rozkwitu domu oliwskiego były rządy opata Jacka Rybińskiego, powstały wówczas organy, kunsztowna ambona, pałac opacki i rokokowa część parku. W 1772 r. po pierwszym rozbiorze Polski Oliwa znalazła się na terytorium pruskim, co łączyło się z kasacją dóbr klasztornych. Po śmierci Rybińskiego tytularnymi opatami zostali Hohenzollernowie, którzy nie poświęcali swego czasu dla dobra klasztoru. Pobyt wojsk francuskich w 1807 r. przyniósł znaczne straty. Ponownie w 1813 r. zamieniono klasztor na lazaret (tym razem wojska rosyjskie i pruskie). W 1831 r. nastąpiła kasata zakonu. Kościół przejęła parafia, niektóre budynki rozdzielono między instytucje lub wręcz rozebrano. W 1925 r. erygowano diecezję gdańską i w 1926 r. kościół parafialny podniesiono do godności katedry.' Obecnie w budynkach poklasztornych mieści się seminarium duchowne i kuria biskupia. Historia budowy. Pierwsza, drewniana jeszcze kaplica, powstała niewątpliwie w 1188 r., ale już ok. 1200 r. wzniesiono małe, murowane w cegle oratorium zajmujące dzisiejsze dwa pierwsze przęsła prezbiterium. Napady Prusów w 1. 1226 i 1236, połączone z wymordowaniem członków konwentu, powstrzymały rozbudowę. Tym niemniej jeszcze w 1 poł. XIII w. powstała budowla złożona z dobudowanego do podwyższonego teraz oratorium transeptu ze wschodnimi kaplicami oraz korpusu trzynawowej, czteroprzęsłowej bazyliki. W 2 poł. Xlii w. przedłużono prezbiterium oraz nawy o dwa przęsła. Pożar w 1350 r. w znacznym stopniu uszkodził kościół i klasztor. Odbudowa po tych zniszczeniach doprowadziła w zasadzie do stanu obecnego. Przedłużono wówczas korpus nawowy i prezbiterium, które na zewnątrz obiega obejście. Poszerzono nawę północną. Również w tym samym czasie rozbudowano klasztor, którego tylko wschodnie skrzydło wymurowano w XIII w. i nadano mu w zasadzie dzisiejszą formę. W 1577 r. wojska gdańskie spaliły opactwo. W 1582 r. zasklepiono wnętrza. Poza drobnymi zmianami, na które zwrócimy uwagę w opisie, kościół pozostał bez zmian. Począwszy od końca XVI w. opactwem zarządzali wybitni polscy opaci, pod rządami których kwitła gospodarka, a kościół zapełnia się wspaniałymi dziełami sztuki, choć i w tym czasie nie oszczędzały go zawieruchy wojenne. Zakon cystersów skasowali Prusacy w 1831 r. Długość kościoła wynosi ok. 107 m, jest on najdłuższym kościołem w kraju. Długość nawy i prezbiterium 97,6 m, szerokość 19 m, wysokość nawy środkowej 17,7 m. KATEDRA. Świątynia oliwska jest bazyliką trój nawową 66 z transeptem i obejściem wokół sześcioprzęsłowego prezbiterium. Fasadę akcentują dwie ośmioboczne wieże nie wychodzące powyżej kalenicy dachu, zgodnie z zasadami budownictwa cysterskiego. Od 1771 r. były one kryte smukłymi hełmami spalonymi w 1945 r., a zrekonstruowanymi w 1971 r. (ustawiono je, korzystając z dźwigu o znacznym zasięgu, w dniu 17 grudnia). Brak zdecydowanych akcentów wysokościowych częściowo wynagradza wysoka sygnaturka umieszczona na skrzyżowaniu nawy głównej z transeptem. Oglądając zewnątrz bryłę kościoła, warto zwrócić uwagę na fryz arkadowy, zachowany partiami na elewacjach transeptu, późnoromański z 1 poł. XIII w. Trójboczne zamknięcie prezbiterium, widoczne z dziedzińca pałacu poopackiego, ujęte parą lizen, wspierają dwa łuki przyporowe przerzucone ponad dachami obejścia. Od północnej strony przy kościele zachował się dawny mur klasztorny zbudowany w 1608 r. Jest to jeden z najlepiej zachowanych reliktów zespołu murów obronnych, które od wieków średnich broniły opactwa. Wnętrze. Wejście do katedry wiedzie przez monumentalny barokowy portal fundacji opata Michała Hackiego z 1688 r. Bardzo bogate wyposażenie powstało głównie w końcu XVI, w XVII i XVIII w., ma ono w znacznej mierze charakter barokowy. Średniowieczne sprzęty uległy kompletnemu zniszczeniu w 1577 r., gdy oddziały gdańskie spaliły kościół i klasztor jako akt represji wobec konwentu, który popierał Stefana Batorego. Fundatorami wyposażenia były pomorskie rodziny szlacheckie i polscy opaci, za których panowania Oliwa przeżywała wielki rozkwit: Dawid Konarski (1589—1616), Adam Trebnic (1617—30), Jan Grabiński (1630—38), Aleksander Kęsowski (1641—67), Michał Hacki (1683—1703) i Jacek Rybiński (1740—82). Nawa główna. Sklepienia gwiaździste z 1582 r. ze wspornikami zdobnymi herbami najbardziej zasłużonych dobrodziejów domu oliw-skiego. W pierwszym przy transepcie przęśle, na ścianie pn. herby "Wilcze Zęby" — Stefana Batorego i "Jelita" — przypuszczalnie Jana Zamoyskiego. Niskie, ostrołukowe arkady międzynawowe pochodzą w sześciu przęsłach z pierwszego założenia z 1 poł. XIII w. Wąska nawa południowa zachowała jeszcze formę z tego okresu. Uwagę zwracają głowice półkolumn w formie trapezu i późnoromańskie bazy zdobne na narożach żabkami. Związane są one z działalnością pierwszego warsztatu budowlanego i wywodzą się z form budownictwa duńskiego. Wielkie organy, duma opactwa oliwskiego, są dziełem Jana Wulfa z Ornety. Powstały w 1. 1763—88. Budowę instrumentu zakończył gdański organmistrz Dalitz w 1. 1791—93. Wspaniały prospekt organowy w stylu rokokowym jest dziełem mnichów Grossa i Alanusa. Wielkie bogactwo motywów ornamentalnych i swoboda ich wykonania, ok. 30 pełnoplastycznych postaci aniołów, z których część może być poruszana w czasie gry, tworzą wyjątkową kompozycję o wybitnych walorach artystycznych. Organy Wulfa posiadały trzy klawiatury, 83 rejestry, 5000 piszczałek cynowych i drewnianych — od kilkunastocentymetrowych do 10-metrowych. W 1. 1934—35 dokonano elektryfikacji urządzeń, dodając kilka rejestrów i pewną ilość piszczałek. Instrument oliwski posiada obecnie 110 rejestrów i 7876 piszczałek. W 1. 1966—67 w trakcie generalnego remontu uzupełniono zespół piszczałek i sprowadzono no woczesny kontuar. Główne organy są połączone z małymi, znajdującymi się w południowym ramieniu transeptu i nowymi z 1967 r., umieszczonymi .w arkadzie między nawą główną i północną. Wyjątkowo pięknie brzmiący instrument, dobra akustyka wnętrza stwarzają znakomite warunki koncertowe. Walory organów oliwskich w pełni można ocenić w czasie dorocznych festiwali organowych urządzanych latem oraz w trakcie małych koncertów urządzanych dla grup turystycznych (najlepsza akustyka w połowie nawy głównej). Na ścianach XVII-wiecz-ne obrazy religijne. Nawa północna. Przy ścianie zach. nagrobek szlacheckiej rodziny Kosów, dzieło Willema van den Blocke z 1600 r. pełnoplastydzne rzeźby wykonane z polichromowanego piaskowca. Pierwotnie pomnik stał w nawie gł. na wysokim cokole. Obecnie połączony z epitafium Feliksa Kosa, opata pelplińskiego. Epitafium to w formie nadbudowy z krucyfiksem tworzy tło postaci klęczących. W każdym przęśle nawy, podobnie jak w obejściu, znajdują się marmurowe ołtarze barokowe wykonane w gdańskich warsztatach przeważnie w 2 i 3 ćwierci XVII w. w większości z nich zachowały się dobre obrazy szkoły gdańskiej. Niektóre ołtarze posiadają kurdybanowe antepedia (skóra wytłaczana, złocona i malowana) pochodzące z XVIII w. w ołtarzu drugiego przęsła obraz wybitnego malarza gdańskiego Hermana Hana "Koronacja Marii Panny". Ołtarz wprawdzie został ufundowany w 1653 r., ale obraz powstał po 1624 r., a przed 1627, kiedy to Han zmarł. Kaplica chrzcielna przy trzecim przęśle posiada wyposażenie rokokowe z 1745 r. Transept, ramię pn. Przy ścianie wsch. dawny ołtarz główny, fundowany przez Rafała Kosa w 1606 r., manierystyczny. Wykonany z drewna w warsztacie Wolfganga Sporera, polichromowany. Kamienny ołtarz na ścianie pn. wczesnobarokowy, fundowany w 1635 r. przez opata J. Grabińskiego. Przy ścianie zach. stalle manierystyczne, koniec XVI w., z wizerunkami Doktorów Kościoła na zapieckach — dobre dzieło powstałe zapewne w oliwskich warsztatach cysterskich, które słynęły ze swych wyrobów w Polsce. Obejście. Na ścianie zamykającej prezbiterium zawieszono zespół obrazów Hermana Hana. W 1613 r. zostały one umieszczone we wnętrzu prezbiterium na miejscu znajdujących się malowideł ściennych. Po odsłonięciu tych ostatnich (por. ich opis na następnej stronie) poddano dzieła Hana konserwacji i katedra oliwska szczyci się obecnie dwiema wspaniałymi galeriami swych dobrodziejów. Drugi z kolei ołtarz p.w. Czterech Ewangelistów fundacji opata M. Hackiego, 3 ćwierć XVII w., z obrazem "Boże Narodzenie" z warsztatu Hermana Hana. Na ścianie prezbiterium w obejściu znajdują się odkryte spod pobiały fragmenty gotyckich malowideł ściennych. W pd. części obejścia późnomaniery-styczny portal marmurowy wykonany w 1 poł. XVII w., wiedzie on do korytarza łączącego kościół z pałacem opackim. Schody prowadzą do kaplicy opackiej, poł. XVII—XVIII w. Kamienny ołtarz znajdujący się obok, fundowany w 1674 r., barokowy, najlepszy z całej grupy, przy wejściu do pd. ramienia transeptu grobowiec książąt pomorskich wykonany z czarnego marmuru, fundacji opata Dawida Konarskiego z 1615 r., przeniesiony tu z prezbiterium. Na ścianie pn., przy wejściu do transeptu, dwa dzieła późnego manieryzmu z pocz. XVII w.: tablica ku czci pierwszego opata Ditharda z obrazem przedstawiającym księcia pomorskiego wprowadzającego cystersów do świątyni i epitafium Rajnolda Heidensteina z Sulęczyna, historyka i sekretarza Stefana Batorego oraz jego żony. Nagrobek podkomorzego J. Hiilsena w formie obelisku z popiersiem wykonał w 1760 r. wybitny gdański rzeźbiarz J. H. Meissner. Transepł, ramię pd. Klatka schodowa prowadzi do dormi-toriów (sypialni). Kamienne wyposażenie z lat trzydziestych XVII w., ołtarz, parę portali i lawaterz fundował opat J. Grabiński. Zegar drewniany z pocz. XVII w. Prezbiterium. Na prawej wiązce służek manierystyczne epitafia opatów oliwskich: Kaspra Geschkau (zm. 1587 r.) z obrazem "Sąd Ostateczny" i Dawida Konarskiego (zm. 1616 r.) z dużym portretem w środkowej kwaterze. Po zniszczeniu większości gdańskich epitafiów drewnianych są to rzadkie dziś dzieła lokalnych warsztatów. Przy ścianie lewej ambona rokokowa, po poł. XVIII w., fundacji opata Jacka Rybińskiego, wybitne dzieło nieznanego warsztatu. Szereg scen figuralnych z historii życia św. Bernarda, założyciela zakonu cysterskiego. Ołtarz główny fundowany przez opata M. Hackiego w 1688 r. jest typową kompozycją pełnego baroku. Składa się z marmurowej kolumnady ujmującej w centrum obraz Andrzeja Stecha "Adoracja Marii" z wizerunkiem opactwa oliwskiego w tle. Górną część kompozycji stanowi alegoria Starego i Nowego Testamentu w formie grup postaci umieszczonych na chmurach, otoczonych chórami anielskimi. Po bokach tej wielkiej kompozycji stiukowej małe aniołki podtrzymują wielką zasłonę, odsłaniając niebiańską strefę ołtarza. Stalle zakonników ufundowane w 1604 r., dzieło oliwskich snycerzy, pełne dekoracji ma-nierystycznych i rzeźb figuralnych. Malowidła ścienne zostały odkryte w 1956 r. po zdjęciu barokowych obrazów o tej samej treści. Powstały one zapewne po 1577 r. i przedstawiają galerię dobroczyńców domu oliwskiego. Na ścianie pn. od wsch.: książę Subisław darujący Marii z Dzieciątkiem kościół oliwski, w następnych kwaterach — Sambor I, Mszczuj I (zm. 1220 r.), Świętopełk (1220—66), Mszczuj II (zm. 1294). Na ścianie pd.: Przemysław II, Wacław II czeski, Władysław Łokietek, Waldemar Brandenburczyk, Winrych von Kniprode, Kazimierz Jagiellończyk. Są to oczywiście portrety idealne osób, których wizerunki nie mogły być znane twórcy malowideł lub znane tylko w małym stopniu. Znamienna jest idea związku domu oliwskiego z pomorską dynastią książęcą. Powyżej nich występuje czytelny ślad po sklepieniach niższego i krótszego prezbiterium, które istniało w 1 poł. XIII w. Kaplica Panny Marii, tzw. polska, na prawo przy wejściu, wydzielona w skrzydle klasztoru. Kraty żelazne fundacji opata Dawida Konarskiego (1599 r.) zamykają przejście. Ołtarz marmurowy, barokowy, fund. w 1681 r. przez przeora Hieronima Martini. Obraz "Zdjęcie z krzyża" według Rubensa. KLASZTOR. Wejście z nawy południowej lub przez zachodnie skrzydło (po zgłoszeniu w zakrystii). Krużganki formujące czworobok wokół wirydarza ułatwiają komunikację w korpusie zabudowań klasztornych. Wokół krużganków znajdują się sale kapitularza, refektarza i innych pomieszczeń przewidzianych regułą zakonną. Trójbocznie zamknięty budynek wcinający się w wirydarz to lawatorium. Wyposażenie krużganków jest skromne. Składa się na nie 18 barokowych obrazów Wenzla o tematyce ze Starego i Nowego Testamentu. Para portali barokowych fundacji opata A. Kęsowskiego zaznacza wejścia do nawy południowej. W północnym ramieniu krużganka tablica z 1660 r. upamiętniająca pokój oliwski, który został tu podpisany. Swobodnie opracowane w białym marmurze obramienie tablicy jest dziełem bardzo dobrej klasy. W południowo-zachodnim narożniku krużganków znajduje się pokój, w którym podpisano ów dokument i barokowy stół użyty w czasie tego historycznego wydarzenia. W południowym ramieniu krużganka wejście do wielkiego refektarza przez barokowy portal z poł. XVII w. osadzony tu w 1689 r. W refektarzu ponad drewnianymi boazeriami z końca XVI w. znajduje się fryz z portretów wszystkich opatów oliwskich, namalowany w poł. XVIII w. Powyżej fryzu obrazy ze scenami z życia św. Bernarda i wyobrażeniami dobrych uczynków, barokowe z poł. XVIII w., namalowane w manierze szesnastowiecznej. Sklepienia refektarza wsparte na 3 kolumnach powstały w 1. 1593—94. Na wspornikach znajdują się herby dobrodziejów opactwa. PAŁAC OPACKI składa się z dwóch skrzydeł dwukondygna-cjowych. Wschodnie — starsze, w części gotyckie, bez wyraźnych cech stylowych, zajmuje po odbudowie Instytut Budownictwa Wodnego Polskiej Akademii Nauk. Nowy pałac skrzydło południowe — został zbudowany przypuszczalnie w 1. 1754—56 przez nieznanego architekta dla opata Jacka Rybińskiego. Jest to budynek o stiukowej dekoracji rokokowej na elewacjach, z zespołem pięknych krat w tym stylu (od frontu). Od 1926 r. pałac mieścił zbiory Muzeum Ziemi Gdańskiej. Odbudowany po spaleniu w 1945 r. jako siedziba Oddziału Gdańskiego Muzeum Narodowego mieści wystawę kaszubskiej sztuki ludowej, galerię współczesnej sztuki Trójmiasta. W Sali Muzycznej z mistrzowsko zrekonstruowanymi sztukateriami (zniszczone w trakcie pożaru w 1945 r.) odbywają się kameralne koncerty. Naprzeciw pałacu Spichrz Opacki z 1723 r., znajduje się w nim Składnica Konserwatorska zabytków woj. gdańskiego. PARK IM. ADAMA MICKIEWICZA, poopacki, powstał niewątpliwie na miejscu poprzedniego parku, znacznie wcześniejszego. Część południowo-zachodnia, wzdłuż ul. Armii Radzieckiej, została założona dla opata Jacka Rybińskiego przez Kazimierza Dębińskiego z Kocka ok. 1760 r. Jest to typowe założenie dworskie z charakterystycznymi szpalerami strzyżonych drzew, regularnymi klombami i wkomponowanymi lustrami wody. Znamienną cechą tej części parku jest symetryczność rozwiązania i tworzenie osi widokowych, z których najciekawsza — "okno na morze" jest nadal utrzymana. Część północna powstała w 1782 r., zaprojektowana przez Saltzmanna dla książąt Hohenzollernów, utrzymana jest w stylu angielskim, co przejawia się w pozornej swobodzie, z jaką rosną grupy drzew, wiją się ścieżki i wznoszą małe pagórki. Jest to jednak swoboda z góry zaplanowana i szczegółowo obmyślana. Przykładem jest sztuczna Grota Szeptów, kaskady itp. Przy głównej alei palmiarnia i alpinarium, w którym znajduje się ok. 2 tys. odmian górskich roślin. W sąsiedztwie znajduje się ogród botaniczny otwarty w 1954 r. Trasa spacerowa prowadzi od katedry przez fragment dawnej zabudowy Oliwy ku malowniczym terenom Ogrodu Zoologicznego. W dalszym ciągu plenerowej przechadzki zwiedzenie kilku dawnych młynów i zabudowań nad Potokiem Oliwskim. (Możliwość dojazdu autobusem do Ogrodu Zoologicznego z przystanku przed pocztą na ul. I Armii Polskiej. Spacer do ZOO (ok. 1800 m) trwa ok. 20 minut. Punktem wyjściowym plac przed kościołem pocysterskim). 67 Na małym wzniesieniu w kierunku pn. KOSCIOŁ SW. JAKUBA, dawny parafialny Oliwy. Dolna część wieży oraz nawa powstały przypuszczalnie w początku XIV w., boczną dobudowano w XV w. Po zniszczeniach w 1577 r. odbudowano całość ok. 1600 r. Wieża pochodzi z 1709 r. Skromnej bryle odpowiada charakter wyposażenia wnętrza. Ul. Cystersów nr 15, DAWNA SZAFARNIA, wchodziła w skład kompleksu budynków opactwa cysterskiego. Gotycka, zbudowana ok. 1480 r. W 1945 r. spalona, odbudowana jako siedziba Kurii Biskupiej. Dwukondygnacjowy budynek z dwuspadowym dachem, w przyziemiu nie tynkowany celem eksponowania gotyckiego wątku ceglanego. Południowy szczyt rozczłonkowany płaskimi wnękami zamkniętymi łukami półkolistymi. Tuż obok znajduje się dawny spichrz — budynek o podobnej sylwecie. Zbudowany zapewne w XV w., następnie przebudowany, obecnie dom parafialny. Przylega do niego resztka muru, który dawniej otaczał kompleks budynków opactwa. Ul. I Armii Polskiej nr 15 — tzw. DOM BRAMNY ** — dawna brama wiodąca w obręb zabudowań kompleksu klasztornego. Zbudowany w XV w., gotycki, z częściowo wyremontowanym szczytem schodkowym w elewacji wschodniej. Ul. Spacerowa nr 18, przy stawie budynek MŁYNA nr IX 4-kondygnacjowy, zbudowany w 1874 r. z wykorzystaniem istniejącego tu wcześniej młyna zbudowanego przez cystersów. Jest to jeden z 23 młynów istniejących niegdyś nad zagospodarowanym przez cystersów Potokiem Oliwskim. W dalszej części trasy przewidziane jest obejrzenie starszych młynów. Przy ul. Spacerowej GORA PACHOŁEK (110 m npm.). Punkt widokowy, z którego rozpościera się panorama na Sopot, Oliwę i Wrzeszcz. Szeroką aleją wiodącą na szczyt przechodzi zielony szlak turystyczny, który prowadzi wzgórzami i dolinami do Sopotu i kończy się przy ul. Sępiej. Spacer do Sopotu trwa ok. 2 godz. Dalsza trasa ul. K a r w i e ń s k ą, wzdłuż stoku wzgórza, prowadzi do OGRODU ZOOLOGICZNEGO, należącego do najbardziej atrakcyjnych miejsc na Wybrzeżu. Na prawo od głównego wejścia tzw. Wyspa Ptactwa Brodzącego — sztucznie powstały wybieg dla zwierząt. Powyżej, tuż przy nasypie tamy oddzielającej staw znajduje się jedyny budynek tzw. Młyna Leśnego (lub Krzaczastego), który był tu czynny już w XVI w. jako kuźnica miedzi. Obecny skromny, dwukondygnacjowy budynek konstrukcji szkieletowej wypełnionej cegłą powstał w XIX w. Otwarcie Ogrodu Zoologicznego odbyło się 1.V.1954 r. Inicjatywa założenia ZOO wyszła od grona zapaleńców i znalazła poparcie w społeczeństwie. Rada Narodowa nadała temu ruchowi formy organizacyjne i powstał najpiękniejszy w Polsce Ogród Zoologiczny, w którym zwierzęta znajdują warunki zbliżone do naturalnych. Dzięki wielkim terenom, które otrzymał zarząd ZOO, idea ta jest w pełni realizowana. W ogrodzie żyje ponad pół tysiąca zwierząt, które prezentują sto kilkadziesiąt gatunków. Wybiegi dla zwierząt zajmują powierzchnię 30 ha, a tereny wypoczynkowe — 70 ha. Długofalowy plan rozbudowy i zagospodarowania całości został określony na lat 20, ale przy obecnym zapale i szybkim tempie prac zrealizowany zostanie prędzej. Społeczeństwo Wybrzeża jest bardzo przywiązane do swego ogrodu. Spora część zwierząt, zwłaszcza w okresie organizowania ZOO, pochodziła z darów załóg statków, które zwoziły prezenty z całego świata. Część pomieszczeń dla zwierząt bezinteresownie wykonały zakłady pracy. Nadal znaczną ilość prac na terenie ZOO wykonują szkoły, organizacje społeczne i zakłady pracy. Około 400 tys. osób zwiedzających corocznie znajduje tu nie tylko interesujące okazy zwierząt, lecz i warunki do wypoczynku na świeżym powietrzu wśród zalesionych stoków malowniczej doliny. ZOO jest czynne w godzinach 9—20 w sezonie; działa tu wówczas restauracja. Poza sezonem godziny otwarcia ZOO — 10—15. Położony na południe od ul. Kościerskiej zespół budynków to Gdański Ośrodek Hydromechaniki Okrętu. Służy on do badań modelowych projektowanych statków a także nabrzeży portowych i innych urządzeń. Basen długości 260 m, szeroki 12 m, a głęboki 6 m jest wyposażony w urządzenia wywołujące fale odpowiadające 9 stopniom w skali Beauforta. Elektroniczne urządzenia pozwalają badać działanie fal na modelach. Wobec intensywnego rozwoju polskiego okrętownictwa, coraz bardziej precyzyjnych konstrukcji i coraz większych takie badania są nieodzowne. Gdański ośrodek znajdujący się w rozbudowie należy do Międzynarodowego Stowarzyszenia Basenów Modelowych i blisko współpracuje z ośrodkami w Leningradzie, Berlinie i Zagrzebiu. Drogą w kierunku pd., wzdłuż parkingu dochodzimy do ul. Kościerskiej, przy której znajduje się dawny MŁYN PROCHOWY, nad Potoczkiem Prochowym, zbudowany w XIX w. Budynek dwukondygnacjowy, ceglany, konstrukcji szkieletowej, obecnie dom mieszkalny. Idąc dalej ku pd., dochodzimy do zespołu budynków MŁYNA nr XIV. Budynek mieszkalny z charakterystycznym dachem mansardowym nad drugą kondygnacją powstał jeszcze w końcu XVIII w. Przy grobli i stawie znajdują się zabudowania gospodarcze XIX -wieczne. Młyn wykorzystywał spadek Potoku Oliwskiego, który nadal płynie najpiękniejszą na Wybrzeżu Doliną Radości. Nieco wyżej widoczne są budynki młyna nr XV. (Patrz informacje na końcu rozdziału "Historia Oliwy".) Przy ul. Kwietnej MŁYN nr XVIII*, największy zakład przemysłowy nad Potokiem Oliwskim, wzmiankowany już w 1597 r. Zakupiony przez opata Dawida Konarskiego przez długi czas dawał znaczne dochody konwentowi oliwskiemu. Czynny do 1947 r., następnie przejęty przez Muzeum Techniki -Naczelnej Organizacji Technicznej w Warszawie i częściowo odbudowany. Zachowały się trzy koła wodne, dwa młoty i dwa wały, piec i upusty ukazujące charakter produkcji w minionych wiekach. Przy ul. Kwietnej szereg parterowych budynków XIX--wiecznych, zbudowanych dla robotników zatrudnionych we wczesnokapitalistycznym przemyśle (nr 32—38). Z ul. I Armii Polskiej można powrócić autobusem do stacji kolejowej (pieszo 15 min.) lub przejść trasą nr 9, oglądając szereg dawnych dworów patrycjatu gdańskiego położonych przy ul. Polanki. Trasa ma walory spacerowe, po drodze oglądamy dawne dwory patrycjatu gdańskiego i zespół budynków Uniwersytetu Gdańskiego. Końcowym akcentem trasy jest Osiedle Młodych — najpiękniej położone na Wybrzeżu, z interesującym punktem widokowym z tarasu kawiarni. Już w XVII w. przy trakcie wiodącym z Wrzeszcza do Oliwy zakładano podmiejskie dwory jako letnie rezydencje patrycjuszy gdańskich. Charakterystyczną cechą tych posiadłości jest umieszczenie budynków na opadającym ku wschodowi stoku wysoczyzny. Spadek stoku niejednokrotnie urozmaicano tarasami i skarpami. Obecna zabudowa dawnych dworów pochodzi w większości z końca XVIII i początku XIX w., z zasady towarzyszą jej elementy założeń parkowych z alejami prowadzącymi w głąb posiadłości. Między poszczególnymi posesjami znajdują się ścieżki wiodące do lasów, łączące się z traktem spacerowym położonym na wysoczyźnie, ciągnącym się lasem wzdłuż stoku skarpy. Polanki nr 125 — DWÓR nr I. Wzmiankowany w 1642 r. Obecne budynki ufundował Joachim W. Weickmann, burmistrz gdański w końcu XVIII w., nadając im nazwę Mój Klejnot. Budynek główny klasycystyczny, przy obu elewacjach portyki wsparte na kolumnach, klasycystyczna dekoracja fryzu i stolarka. Obok współczesna oficyna z mansardowym dachem o czterech lukarnach. W ogrodzie, przy ulicy, lekki pawilon o klasycyzujących formach. Nr 122 — DWÓR nr III. Wzmiankowany w 1625 r. Od 1786 r. posiadłość rodziny Schopenhauerów. Tu spędził pierwsze lata (1788—1793) dzieciństwa urodzony w Gdańsku filozof Artur Schopenhauer. Ogród tutejszy słynął z piękności. Od 1855 r. znajdował się tu zakład leczniczy, następnie dom starców. Obecnie Państwowe Schronisko dla Nieletnich. Budynki klasy-cystyczne o prostych formach. Budynek północny z końca XVIII w., częściowo przebudowany, południowy z pocz. XIX w.; powyżej tego ostatniego pawilon ogrodowy. Wokół zachowały się resztki dawnego założenia parkowego. 76 Nr 119—121 — DWÓR nr IV. Wzmiankowany w 1626 r. Obecny budynek z końca XVIII w. o charakterystycznym czterospadowym dachu i dużych, typowych dla tego czasu oknach. Obecnie mieści się tu Państwowe Sanatorium Przeciwgruźlicze Dziecięce. Zadrzewioną aleją dojście do wzgórza, na którego południowym stoku zaczyna się leśna trasa spacerowa, którą można wrócić do Oliwy. 196 UL. POLANKI — OSIEDLE MŁODYCH (PLAŃ 7) Nr 117 — DWÓR nr V, tzw. Anielski Dwór wzmiankowany w 1645 r. Obecnie dwa połączone budynki, widoczne w oddali na osi alei wejściowej, stanowią skrzydło szpitala. Budynek południowy, późnobarokowy z końca XVIII w., dwukondygna-cjowy z dachem mansardowym. Północny, klasycystyczny z początku XIX w. z gankiem wspartym na kolumnach. We wnętrzu klasycystyczne dekoracje stiukowe; zachowała się również dawna stolarka drzwi, okien i boazerie. Wokół domów zachowane resztki dawnego założenia parkowego. Przeciwległa strona ulicy Polanki została zabudowana częściowo w XIX w. i po 1945 r. Zespół domków jednorodzinnych przy ul. Kubusia Puchatka oraz Jasia i Małgosi powstał w końcu lat pięćdziesiątych. Pięć wysmukłych punktowców przy ul. Bażyńskiego i Wita Stwosza zbudowała po 1960 r. Spółdzielnia Nauczycielska Oświata (proj. Janusz Kowalski). Po tej samej stronie ulicy zbudowano w 1. 1966—67 domy studenckie Uniwersytetu Gdańskiego (proj. Stanisław Sowiński, Wiesław Anders) pierwsze w kompleksie miasteczka uniwersyteckiego, które powstaje na przestrzeni ograniczonej ul.: Bażyńskiego, Wita Stwosza, Abrahama i al. Grunwaldzką. (Patrz informacje na końcu rozdziału "Historia Oliwy".) Ul. Abrahama i Norblina dochodzimy do centrum najbardziej malowniczej na Wybrzeżu dzielnicy. Jest to OSIEDLE MŁODYCH. Inicjatywa budowy wyszła od Komitetu Miejskiego Związku Młodzieży Socjalistycznej. W 1957 r. powołano do życia spółdzielnię, której nazwę przejęło osiedle. W marcu 1960 r. został oddany do użytku pierwszy budynek, w 1967 r. spółdzielnia zakończyła na tym terenie etap inwestycji uporządkowaniem terenu. Dalszej rozbudowy osiedla nie przewiduje się. Nowe Osiedle Młodych powstało na Zabiance, wzdłuż ul. Wejhera. Na obszarze 11 ha, w dolinie opadającej łagodnie ku morzu, zbudowano ogółem 26 budynków zawierających 1115 mieszkań, w których zamieszkało 3754 osób. Głównym projektantem osiedla jest Jerzy Figura. W dolnej części terenu zastosowano moduł typowego budownictwa z tzw. katalogu gdańskiego o elementach powtarzalnych. Z wysoką zabudową Osiedla Młodych sąsiadują jedno- i dwu-kondygnacjowe budynki spółdzielni mieszkaniowej Politechniki Gdańskiej (proj. Jerzy Piaseczny, Stefan Philipp, Hanna Wita-nis, Zbigniew Żuławski). Koegzystencja obydwu spółdzielni dała wyniki pozytywne. Uniknięto bowiem zbyt częstego powtarzania ujednoliconych typów budynków, a poziome partie niskiej zabudowy stanowią dobrą przeciwwagę wysokościowych akcentów Osiedla Młodych. PUNKT WIDOKOWY z kawiarni (proj. Henryk Kleszczew-ski) zbudowanej przy największym 11-kondygnacjowym budynku, nazwanym przez mieszkańców "Szafą" (proj. Henryk Wolański). Z lewej strony widoczne wysokościowce osiedla nauczycielskiego przy ul. Bażyńskiego. W oddali, za nimi, dochodząca niemal do morza zabudowa spółdzielni mieszkaniowej "Przymorze" z charakterystycznymi akcentami wysokościowymi na pierwszym planie i długimi akcentami tzw. galeriowców — 11-kondygnacjowych budynków o wysokości kilkuset metrów, tworzących zwrócone ku morzu akcenty horyzontalne. Przy dobrej widoczności na horyzoncie wyraźnie zarysowuje się Półwysep Helski. Na prawo od zabudowy Przymorza, na terenach dawnego lotniska powstaje osiedle Zaspa, w którym do roku 1980 zamieszka około 40 tys. mieszkańców. Szczegóły omawia trasa 11 — Przymorze. Na prawo białe akcenty niskiej zabudowy (4—5 kondygnacji) osiedli mieszkaniowych w Brzeźnie. Na prawo od Brzeźna, między cienkimi konstrukcjami dźwigów portowych, wyraźnie zarysowuje się kopiec usypany na Westerplatte i stojący na nim monumentalny Pomnik Bohaterów Westerplatte, a dalej — instalacje Portu Północnego. Powrót ul. Chełmońskiego, Żeglarską i Nowot-k i. Po drodze mijamy osiedle położone w rejonie ul. Nowotki i Chopina, zbudowane w latach pięćdziesiątych. Al. Wojska Polskiego, al. Grunwaldzką i Pilotów, dochodzimy do przystanku kolei elektrycznej Gdańsk--Zaspa. Nadmorska trasa spacerowa. Z pętli przy al. Grunwaldzkiej w Oliwie tramwajem nr 4 do Jelitkowa, następnie do Sopotu lub Brzeźna. Jelitkowo, mała wioska rybacka wzmiankowana po raz pierwszy w 1480 r. Ożywienie gospodarcze nastąpiło w XVII w., gdy u ujścia Potoku Oliwskiego do Zatoki zbudowano młyn. Po założeniu linii tramwajowej (1908 r.) Jelitkowo stało się miejscowością kąpieliskową. Powstało wtedy molo, budynek kąpieliska z czynną nadal restauracją i małym parkiem. Przy pętli tramwajowej odnoga Potoku Oliwskiego doprowadza wodę do stawu. Spacer brzegiem morza ma swoje uroki o każdej porze roku. Szczególne walory ma letni spacer przed zachodem słońca, gdy morze nieustannie zmienia swój koloryt a puste już plaże mają dużo uroku. Z Jelitkowa istnieją dwie wersje spaceru: do Sopotu i do Brzeźna. Trasa do Sopotu oferuje u celu molo, kawiarnie, liczne lokale. Można połączyć ją z jedną z popołudniowych imprez sopockich, których w lecie jest bardzo wiele — festiwal sztuk plastycznych w pawilonach przy molo, młodzieżowy pawilon Non Stop z big-beatową orkiestrą itp. (por. informacje o imprezach sopockich). Ujemną stroną tego spaceru jest znaczny tłok i zabudowany już niemal bez przerwy brzeg morski Sopotu. Czas trwania spaceru łącznie z dojazdem tramwajem nie przekracza godziny i 20 minut. Trasa do Brzeźna. Podstawowym jej walorem, już po wyjściu poza zabudowania, jest ściana lasu sąsiadująca z plażą. Jest to plaża mniej uczęszczana, na której łatwiej znaleźć miejsce do opalania. W Brzeźnie 300 m od plaży przystanek tramwajowy, skąd przez Wrzeszcz dojazd tramwajami nr 5, 13 do Gdańska (Dworzec Główny) lub nr 15 do Oliwy. Można również autobusem jadącym ul. Czarny Dwór wrócić na Przymorze, skąd linie autobusowe dowiozą do Sopotu czy centrum Oliwy lub Gdańska. Czas spaceru do Brzeźna ok. 40 min., włączając przejazdy tramwajami (do Gdańska lub Oliwy) trzeba przeznaczyć ok. 1,5 godz. W Brzeźnie nowe osiedle mieszkaniowe, składające się z dwóch zespołów BRZEZNO-ZACHOD i BRZEZNO-MAZUR-SKA. Ogółem mieszka tu 4,9 tys. mieszkańców w 3714 izbach (proj. urbanistyczny Szczepan Baum), zastosowano tu projekty typowe (proj. Janusz Morek). W sąsiedztwie Brzeźna powstaje osiedle Zaspa. UL Poczty Gdańskiej — ul. Hołdu Pruskiego — ul. Piastowska — ul. Chłopska — ul. Śląska — ul. Arkońska — ul. Kołobrzeska (Przejazd autobusem 127 z przystanku na ul. Poczty Gdańskiej, 100 m od stacji kolejowej Oliwa). Trasa prowadzi przez osiedle Przymorze, największe i jedno z najładniejszych w Trójmieście. Można ją połączyć ze spacerem do ładnej plaży położonej między Jelitkowem a Brzeźnem (dojście od stacji kol. Oliwa ul. Poczty Gdańskiej, Hołdu Pruskiego i Piastowską). PRZYMORZE, największe osiedle spółdzielcze w Trójmieście i jedno z największych w Polsce. Składa się z dwóch części: Małego Przymorza, położonego na zach. od ul. Chłopskiej (między ul. Piastowską i Kołobrzeską) i Dużego Przymorza zlokalizowanego na wsch. od ul. Chłopskiej. Główny projektant — Tadeusz Różański. Dane liczbowe: teren całego osiedla — 200 ha; 16 tys. mieszkań dla 54 tys. mieszkańców, ukończonych w 1975 r. Ogólna kubatura zabudowy — 3500 tys. m3, w czym 75% zajmują budynki mieszkalne. Średnia wysokość budynków — 6 kondygnacji. Kamień węgielny pod pierwszy budynek wmurowano 10.VI.1959 r. Pierwsi mieszkańcy otrzymali mieszkania w 1960 r. (735 osób). W 1966 r. osiedle liczyło już 13 315 mieszkańców. 80 Małe Przymorze — starsza część osiedla posiada centrum usługowe przy ul. Śląskiej (restauracja, kawiarnia, sklepy itp.) oraz dom społeczny, gdzie mieszczą się siedziby organizacji społecznych i kół zainteresowań. Ważny akcent stanowi zespół dziesięciu 9-kondygnacjowych punktowców (proj. Minnich, Kop-ciowski, Stolarska, Boguszowa) zamykających łukiem od zach. i pn. tę część osiedla. Małe Przymorze posiada kompozycję przestrzenną wynikającą w dużej mierze z dawnego układu komunikacyjnego i z konieczności dowiązania do istniejących głównych arterii komunikacyjnych. 8] Duże Przymorze powstało na terenach nowych, gdzie projektant mógł zrealizować własną koncepcję przestrzenną. Zasadą kompozycji te5 części jest podział na cztery oddzielne osiedla (A, B, C, D), które zajmują prostokątne połacie węższym bokiem zwrócone ku morzu. Każda z jednostek jest zbudowana jako niezależne osiedle. Wzdłuż północnego jej skraju (np. przy ul. Piastowskiej) jest zlokalizowana zabudowa wysokościowa, 11-kondygnacjowa. Są to tzw. Falowce, nazwane tak przez mieszkańców, ponieważ plan ich wygina się falowo. W każdym z tych budynków przy ul. Piastowskiej (proj. Daniel Olędzki, Tadeusz Kempski, Tadeusz Różański) znajduje się 466 mieszkań dla 1495 osób. Długość budynku wynosi 198,6 m, wysokość 31 m, powierzchnia użytkowa 18 tys. m2, kubatura 77 tys. m3. Obok Falowców zbudowano znaczną ilość 5-kondygnacjowych budynków (w 1965 r. uznanych za najlepsze w krajowym budownictwie spółdzielczym — proj. Janusz Morek), a na skraju osiedla pawilonowe budynki szkół, sklepów itp. Szeroki pas zieleni oddziela osiedle od następnego o podobnej kompozycji. W osiedlu B przy ul. Obrońców Wybrzeża wzniesiono Falowiec, który jest najdłuższym w Polsce budynkiem. Długość jego wynosi 794 m, mieszka w nim ponad 5 tys. osób w 1376 mieszkaniach (proj. wyżej wymieniony zespół oraz J. Morek).